Ευρήματα και συμπεράσματα από τις ανασκαφες στον Κούκο
Πηγή απο ΝΙΖΑΜΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Συκιά, θέση Κούκος
Στη Συκιά, στη θέση Κούκος ερευνήθηκαν συνολικά 98 τάφοι, με πλούσια κτερίσματα 373 στις ασύλητες ταφές. Οι τάφοι χρονολογούνται στην ΠΕΣ, από τον 10ο–8οαι. π.Χ.374 και χωρίζονται σε δυο ομάδες: η μεγαλύτερη στο βορειοανατολικό τμήμα και η μικρότερη στο νοτιοδυτικό, διαίρεση που οφείλεται μάλλον στους σχηματισμούς του βράχου. 375Ο πιθοειδής τάφος αρ. 70 ειχε δυο οπισθότμητες πρόχους αλλά και ένα μεγάλο, σιδερένιο, κυρτό μαχαίρι. Ο τάφος αρ. 75 δεν είχε μέσα κανένα αγγείο, είχε όμως ένασωρό καμένων οστών, σπασμένα θραύσματα σε μεγαλύτερο αριθμό από το συνηθισμένο και πάνω σε αυτά ίσως και πέντε αιχμές δοράτων, οι περισσότερες συγκολλημένες σε μία σκουριασμένη μάζα. Μαζί με την αιχμή δόρατος στον τάφο αρ. 44 είναι τα μοναδικά 376 όπλα του νεκροταφείου. Ο ταφικός πίθος αρ. 62 βρέθηκε σε λάκκο σκαμμένο στο χώμα για αυτόν τον σκοπό. Μέσα στον τάφο βρέθηκε σαθρός, ντόπιος τεφροδόχος αμφορέας και μία οπισθότμητη πρόχους ως κτέρισμα. Ήταν μισοσκεπασμένος με μία πλάκα και δίπλα της υπήρχε ο τάφος αρ. 56, όπου βρέθηκαν μια οπισθότμητη πρόχους, ένας κρατηρίσκος με διπλές λαβές, ένα δίωτο αγγείο με δισκόμορφη απόληξη λαβών (τύπος πολύ δημοφιλής στο νεκροταφείο τύμβων της Βεργίνας).377 Στον τάφο 8 βρέθηκαν τέσσερις χάλκινες πόρπες, λείψανα από σιδερένια μαχαίρια, ένα χάλκινο δαχτυλίδι, μια συλλογή από χάντρες και ένα μικρό διαλυμένο αγγείο που δεν ήταν τεφροδόχο. Υπήρχαν μόνο δυο –τρία μικροσκοπικά κομμάτια οστών μέσα στο χώμα που γέμισε τον τάφο και κανένα άλλο ίχνος νεκρού. Αυτό θυμίζει ανάλογες ταφικέςσυνήθειες που διαπιστώθηκαν σε μερικούς τάφους στο Λευκαντί.378Στον τάφο αρ. 88 βρέθηκε σιδερένιο δαχτυλίδι. Στον πιθοειδή τάφο αρ. 95 βρέθηκε μία σιδερένια αιχμή δόρατος και άφθονα καμένα οστά.379 Οι τάφοι αρ. 92, 93, 94 και 97 πρέπει να είναι μεταγενέστεροι του νεκροταφείου, κάτι που φανερώνεται από το είδος των αγγείων που βρέθηκαν σε αυτούς αλλά και από τη θέση που βρέθηκαν –σφηνωμένοι στις ρίζες του βουνού –γεγονός που δηλώνει ότι οι πιο «προνομιούχες» θέσεις ήταν ήδη σε χρήση. Οι τύποι των αγγείων πουβρέθηκαν στους τέσσερις αυτούς τάφους πλησιάζουν περισσότερο την Αρχαϊκή Εποχή.380 Βρέθηκε επίσης ταφικός περίβολος, ωστόσο είναι αξιοσημείωτο ότι χτίστηκε μετά από τους τάφους τους οποίους περιβάλλει. Ίσως οι τάφοι να μην ήταν πάντοτε φτωχοί. Στο χώμα ανάμεσα τους ανακαλύφθηκαν σκόρπιες λίγες χρυσές χάντρες και ένας χρυσός κόκκος, πιθανώς από περιδέραια. Σκόρπιες χάντρες από χαλκό και μία από φαγεντιανή, καθώς και θραύσματα χάλκινων βραχιολιών στηρίζουν την άποψη ότι οι τάφοι ήταν πλούσιοι στο παρελθόν. Δεν αποκλείεται μερικές μεγάλες πλάκες που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του να είχαν αφαιρεθεί από προγενέστερους τάφους. Παραμένει ανοιχτό ζήτημα ο λόγος για τον οποίον είχε χτιστεί.381 Ο τάφος 29 ήταν ο μοναδικός που η καλυπτήρια πλάκα ήταν στη θέση της, αν και σπασμένη. Όλα τα ευρήματα 382 του τάφου ήταν ντόπια αλλά κάτω από τον τρίποδα υπήρχε μια λεκανίδα 383 από έναν τύπο που πιθανώς είχε την προέλευση από την Εύβοια.384 Ο τάφος 23 περιείχε 14 αγγεία 385, τα πιο πολλά τεφροδόχα. Ένας σωρός οστράκων στη βάση του αμφορέα περιείχε τρία τροχήλατα αγγεία 386, ίσως προερχόμενα από την Εύβοια. Πιο κάτω στον ίδιο τάφο βρέθηκε ένας αμφορίσκος με όρθιες λαβές, ενός τύπου που ήταν πολύ συνηθισμένος στο Λευκαντί.387 Το γεγονός ότι η ΠΕΣ είναι η κύρια εποχή του νεκροταφείου το συμπεραίνουμε από τα ντόπια αγγεία. Τα χειροποίητα αγγεία έχουν πολλές ομοιότητες με αυτά του νεκροταφείου της Βεργίνας και άλλων ανασκαφών της ίδιας εποχής στη Μακεδονία. Δημοφιλέστερα αγγεία ήταν οι κάνθαροι και οι οπισθότμητες πρόχοι. Υπήρχαν επίσης πολλά κομμάτια από λεκανίδες με διχαλωτές λαβές, όπως αυτές που βρέθηκαν στα στρώματα της ΥΕΧ στον Άγιο Μάμα. Ο Κούκος είχε πολλά εισηγμένα αγγεία, συνήθως αμφορείς, αμφορίσκους, κρατήρες και κρατηρίσκους, που όμως λόγω της έλλειψης διακόσμησης και του γεγονότος ότι βρέθηκαν ελλιπή ή σε θραύσματα, η χρονολογία του νεκροταφείου βασίζεται μόνο στο σχήμα των αγγείων αυτών και στα υπόλοιπα ευρήματα.388 Οι παλαιότεροι τάφοι ανήκουν μάλλον στα τέλη του 10ουαι. π.Χ: οι λεκανίδες και ένας σκύφος με ψηλά κωνικά πόδια που βρέθηκαν, δεν συνηθίζονταν πολύ μετά το τέλος του 10ου–αρχές 9ουαι. π.Χ. Οι χονροειδείς πόρπες και οι τρεις οφθαλμωτές χάντρες δεν πρέπει να είναι προγενέστερες του 8ουαι. π.Χ. Αξίζει να αναφερθεί η αρνητική απόδειξη ότι μετά από αρκετή εργασία στο νεκροταφείο και τον οικισμό δεν έχουμε κανένα ίχνος μελαβαμφούς, μελανόμορφου ή ερυθρόμορφου οστράκου, ούτε νομίσματα και αρχαία κεραμίδια στις τομές και στην επιφάνεια.389 Αν και σχεδόν όλοι οι τάφοι είναι συλημένοι, τα σωζόμενα αντικείμενα δείχνουν ότι οι άνθρωποι που έζησαν στην περιοχή αυτή δεν ήταν ούτε φτωχοί ούτε απομονωμένοι, όπως αποκαλύπτουν τα διάσπαρτα χρυσά αντικείμενα που βρέθηκαν (χάντρες, πόρπες, βραχιόλια, σφηκωτήρες, σκουλαρίκια). Μερικές χάντρες ανήκουν σε αμφικωνικό χάλκινο βόρειο τύπο, αλλά πολλές είναι από φαγεντιανή και γυαλί σε διάφανα χρώματα (πράσινο, μπλε, αμέθυστος) που η πιθανή τους προέλευση είναι η Φοινίκη ή η Συρία. Έμποροι από την Εύβοια ίδρυσαν κατά τον 8οαι π.Χ., ίσως και νωρίτερα, εμπορική αποικία στο Αλ Μινά στη Συρία. Αρκετά από τα εισαγμένα αγγεία στον Κούκο είναι ευβοϊκού τύπου και δεν αποκλείεται ο Κούκος να όφειλε την ευημερία του στις εμπορικές σχέσεις με την Εύβοια. Αν η χρονολογία 10ος–8οςαι. π.Χ. είναι σωστή, συμπίπτει με τη χρονολογία του οικισμού της ΠΕΣ στο Λευκαντί και με αυτή της Ζαγοράς Άνδρου, που είχε σχέσεις με την Εύβοια. Ίσως μετά τον Ληλάντιο πόλεμο ο Κούκος παρήκμασε, όπως και οι υπόλοιποι οικισμοί.390 Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι σε μια εποχή που επικρατεί το έθιμο μιας μόνο ταφής, στον Κούκο υπήρχαν τρεις τάφοι με πέντε και παραπάνω τεφροδόχους και έξι τάφοι με δύο ή τρεις ταφές.391 Προς το παρόν δεν έχουμε κανένα εύρημα αποκλειστικά από την Αρχαϊκή Εποχή, και είναι πιθανό ο οικισμός να εγκαταλείφθηκε προς το τέλος του 8ουαι. π.Χ. ή τις αρχές του 7ουαι. π.Χ.392 Το τείχος στη Συκιά πιθανώς να θεμελιώθηκε στην ΠΕΣ και η κατάρρευση του ανήκει σε μεταγενέστερη φάση της ΠΕΣ, όπως προκύπτει από τα λίγα, αλλά όχι καθοριστικά, όστρακα που βρέθηκαν. Από την ποσότητα των πεσμένων λίθων, το αρχικό ύψος του τείχους υπολογίζεται περίπου σε 2 μέτρα, ίσως και παραπάνω. Σε αυτή την περίπτωση το τείχος πρέπει να χρησίμευε όχι μόνο για σύνορο του οικισμού αλλά κυρίως για άμυνα.393 Η χρονολογία των κτιρίων του οικισμού δεν έχει προσδιοριστεί ακόμα γιατί τα όστρακα από την τομή δεν είναι καθοριστικά. Ωστόσο τα περισσότερα φαίνεται να είναι της ΠΕΣ. Στο κεντρικό μέρος της κορυφής φαίνονται πολλά ίχνη τοίχων. Διαπιστώθηκανέξι φάσεις οικοδόμησης. Ένα αψιδωτό κτίριο θεμελιώθηκε πάνω σε παλαιότερους τοίχους.394 Το στρώμα κάτω από τα κτίρια, που έφτανε μέχρι τον βράχο, περιλάμβανε όστρακα πιθανόν της ΠΕΣ και μία ομάδα πήλινων πηνίων ενός τύπου που εμφανίζεται στα τελευταία χρόνια της ΕΧ και συνεχίζει στους «Σκοτεινούς Χρόνους». 395
Στο νότιο μέρος του οικισμού βρέθηκε τμήμα εντυπωσιακού κτιρίου. Εκτός από όστρακα της ΠΕΣ, τα πιο συνηθισμένα ευρήματα στο μεγάλο κτίριο ήταν πήλινα σφονδύλια και απλά, λίθινα εργαλεία. Η κάτοψη του κτιρίου είναι παράξενη: είναι μακρύ, πολύ στενό για το μήκος του και φαίνεται ότι δεν είχε εσωτερικά χωρίσματα. Αποτελείται μόνο από ένα πρόστεγο και ένα στενό, μακρύ, κύριο δωμάτιο. Έχει τα «ράφια εκθέσεων», τα οποία βρέθηκαν και σε άλλα κτίρια του οικισμού (όχι όμως τέτοιας κάτοψης). Το μέγεθος του κτιρίου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως είχε σημαντική θέση στον οικισμό του Κούκου.396 Το δάπεδο του προστέγου του κτιρίου αυτού σκεπάζει έναν βόθρο 397 βάθους 1 μέτρου, ο οποίος χρονολογείται προγενέστερα από το κτίριο. Ήταν γεμάτος υγρό μαύρο χώμα, με λίγα θραύματα καμένων οστών, τέσσερις μικρούς σβώλους χαλκού που φαίνεται να έχουν τηχθεί και άφθονα όστρακα σε άσχημη κατάσταση. Ένα ελλιπές χειροποίητο κύπελλο που βρέθηκε, είναι όμοιο με ένα ακόμη που βρέθηκε στο Περιβολάκι (Σαράτσε) και ο Heurtley 398 το χρονολόγησε στο μεταίχμιο ΕΧ και ΠΕΣ. Μερικά όστρακα από τον βόθρο ίσως μπορούν να χρονολογηθούν στην ώριμη φάση της ΠΕΣ (τροχήλατα αγγεία με ίχνη χρώματος, φιαλόσχημα αγγεία, λεκανίδες, κρατήρες, πήλινοι τρίποδες και όστρακα από πήλινα ταψιά που φέρουν πολλά αποτυπώματα δαχτύλων 399). Στα ανατολικά του βόθρου, υπήρχε ένα βαθύ στρώμα μαύρου χρώματος, το οποίο φάνηκε καμένο και βρέθηκαν όστρακα όμοια με αυτό του βόθρου. Δημιουργείται λοιπόν το ερώτημα εάν έχουμε μια περιοχή θυσιών και λατρείας, με την οποία έχουν σχέση το κτίριο δίπλα στον βόθρο και ο βόθρος, τα οποία είναι προγενέστερα του μεγαροειδούς κτιρίου με τον μακρύ τοίχο. Εάν αυτό ισχύει, ίσως και το κτίριο αυτό να είχε κάποιο λατρευτικό σκοπό.400 Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλη ποσότητα λίθινων εργαλείων που έχουν βρεθεί, κυρίως σφυριά και μύλοι. Οι μεγάλες, επίπεδες πέτρες που βρέθηκαν μπορεί να χρησιμοποιούνταν ως αμόνια. Είναι ενδιαφέρον ότι υπάρχουν μόνο δύο σημεία μεταλλευμάτων στη χερσόνησο της Σιθωνίας και βρίσκονται και τα δύο σε απόσταση 5 χιλιόμετρα από τον Κούκο: η μία έχει αποθέματα γαληνίτη και χαλκού και η άλλη γαληνίτη και πυρίτη. Δεν ξέρουμε αν υπήρχαν αυτά τα δύο αποθέματα στην αρχαιότητα, ωστόσο αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι η περιοχή είχε μεταλλεύματα και είναι πιθανόν η εξόρυξη μετάλλων να ήταν ο βασικός λόγος ύπαρξης του οικισμού στον Κούκο. Αυτό θα εξηγούσε και τις σχέσεις με τη νότια Ελλάδα, όπως δείχνει η κεραμική του νεκροταφείου.401
Υπομνήματα
368Βαβελίδης, 2013: 400
369Winter, 2001: 282 -283
370Tiverios, 2008: 61
371Σισμανίδης, 1999: 473
372Tiverios, 2008: 61
373τροχήλατα και χειροποίητα αγγεία (πρόχοι, αμφορίσκοι), χάλκινες πόρπες, σιδερένια μαχαίρια, χάλκινα βαριά βραχιόλια, χρυσός σφηκωτήρας και χρυσή χάντρα, λίγα ασημένια κοσμήματα, πήλινα σφονδύλια και πολλές γυάλινες χάντρες
374Βοκοτοπούλου, 1988: 284 –285. Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 359 -360
375CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1992: 427 -428
376έως το 1989
377CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1992: 429 -430
378Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 360
379CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1993: 440
380CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1993: 443
381Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 361. CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1992: 430 -431
382αντικείμενο από χρυσό στριφτό σύρμα, σπασμένος τρίποδας, χειροποίητη κανάτα, χειροποίητος αμφορίσκος, μερικά όστρακα
383τροχήλατη εισηγμένη με ψηλή κωνική βάση
384Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 362
385ένας μεγάλος σπασμένος κρατήρας, μια μεγάλη οπισθότμητη πρόχους τοποθετημένη ανάποδα και ένας αμφορέας
386δυο λεκανίδες και έναν αμφορίσκο
387Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 362
388Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 363
389Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 363 -364
390Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 364
391Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 363
392CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1992: 432
393Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 357 -358
394Κάρινγκτον –Βοκοτοπούλου, 1991: 358
395CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1993: 445
396CaringtonSmith–Βοκοτοπούλου, 1993: 446
397μοιάζει αρκετά με τον βόθρο «Μ» στον ναό του Απόλλωνα στην Ερέτρια.
398Heurtley, 1939: 98, 100
399όμοια βρέθηκαν στο Μάλθι και λίγο διαφορετικά στην Τροιζήνα.
400Carington Smith –Βοκοτοπούλου, 1993: 446 -447
401Carington –Vokotopoulou, 1995: 497 -498
ΠΗΓΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΡΩΜΑΪΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ
ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΣTO«ΧΑΛΚΙΔΙΚΟΝ ΓΕΝΟΣ» ΤΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (9ος –6οςαι. π.Χ.)
ΝΙΖΑΜΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ